Da se u banatskim selima, na raznim mestima skrivenim od očiju istraživača, još uvek mogu pronaći razna svedočanstva prošlosti, dokazuje i novi slučajno otkriven istorijski izvor. Reč je o svesci iz rumunske književnosti koja je pripadala studentu bogoslovije Timoteju Popoviću iz Deliblata, iz 1883. godine.

Rođen u staroj svešteničkoj porodici, Timotej Popović je sin sveštenika Josifa Popovića (poreklom iz Banatskog Novog Sela) i Sofije Popović, rođene Ivašku (Ivačković) iz Deliblata, porodice iz koje potiče i episkop, mitropolit i patrijarh Prokopije Ivačković. Timotej Popović je rođen 1861. godine i bio je sveštenik u Deliblatu, gde je i umro 1910. godine, a sahranjen je na groblju u Banatskom Novom Selu. Njegov sin Viktor Popović (1890–1957) takođe je bio sveštenik u Deliblatu, a kasnije paroh i rumunski prota u Banatskom Novom Selu. Godine 1883, kada je sastavljena ova sveska, Timotej Popović je bio učenik trećeg razreda Bogoslovije u Karansebešu.
Nije nam poznato u kojoj je meri sadržaj ove sveske sastavio sam učenik, na osnovu već objavljenih tekstova (možda udžbenika ili drugih knjiga iz istorije književnosti), ili je reč o beleškama koje su učenici vodili na času, na osnovu diktata nastavnika. U svakom slučaju, rukopis predstavlja jedinstven dokument, koji ilustruje kako se rumunska književnost predavala u drugoj polovini 19. veka, pre nego što su Eminesku, Kreanga, Košbuk, Karađale ili Slavić postali klasici ove književnosti.
Objavljujemo odlomak iz uvodnog dela sveske, kako bismo ilustrovali gledište prisutno u školama s rumunskim nastavnim jezikom u dualističkoj monarhiji u vezi s nekim momentima istorije rumunskog naroda i rumunske književnosti:
„Devetnaesti vek se naziva vekom narodnosti, jer se u njemu ostvario poziv naroda da ojačaju u etnografskom smislu, da imaju oblik nacionalne države i pre svega nacionalnu književnost i jezik. Naziva se i vek prosvećenosti, zbog napretka različitih nauka. Ovaj vek je prosvećen i za Rumune, od njegovog početka na književnom polju srećemo dosta pisaca različitih pesničkih i proznih specijalnosti. Politički događaji, kao što su zauzimanje Besarabije 1812. od strane Rusa, Revolucija Tudora Vladimireskua 1821. godine, Organski regulamenti kneževina iz 1828. godine, Revolucija 1848, Ujedinjenje kneževina 1859. godine i iznad svega nezavisnost Rumunije i njeno proglašenje kraljevinom u novije vreme – mnogo je uticalo na našu književnost…”
U nastavku uvodnog dela navedeni su najznačajniji predstavnici rumunske književnosti iz Vlaške i Moldavije. U Vlaškoj je opisan život i književna delatnost sledećih pisaca: mitropolita Grigorea Mikuleskua, Jona Elijadea Raduleskua, Barbua Parisa Mumuleanua, Grigorea Aleksandreskua, Čezara Bolijaka, Vasilea Karlove, Antona Pana, Nikolaja Balčeskua, Konstantina Aristija, Dimitrija Jarkua, Julija Baraša, Georgea Baroncija, Dimitrija Bolintineanua, Nikolaja Nikuleanua, Petrua Aurelijana, Aleksandrua Odobeskua, Nikolaja Đorđeskua, Mihaila Zamfireskua. Iz Moldavije, sveska sadrži sledeća imena: Beniamin Kostaki, Alekandru Donić, Konstantin Negruci, Mihail Kogalničanu, Dimitrije Gusti, Vasile Aleksandri, George Sion, Vasile Urekija, Titu Majoresku.
Konačno, nisu zaboravljeni ni veliki transilvanski pisci Timotej Čipariju, Avgust Treboniju Laurijan, Andrej Murešan, George Lazar. Sveska ima ukupno 68 stranica, ispisanih lepim i čitkim rukopisom. Na marginama stranica nalaze se brojna zapažanja i beleške našeg teologa koje je on kasnije dodao olovkom.
Naravno, Popovićev rukopis može predstavljati i interesantan izvor za istraživanje didaktičkog aspekta, odnosno načina na koji se rumunska književnost predavala i učila tih godina, ali i za neke moguće dopune koje se tiču samog poznavanja života i rada rumunskih književnika iz 19. veka.
Mirča Maran